door Sinds een maand of vier-vijf woon ik samen met m’n vriend, die in het bezit is van een Nederlands paspoort en speciaal voor mij de oversteek naar het b(iz)arre België heeft gemaakt. Intussen zijn de grenzen dicht: vluchten is geen optie meer, en dus heeft hij maar beslist om er het beste van te maken. De lichte (en soms minder lichte) frustratie over de traagheid van de Belgische overheid en de inefficiëntie van onze administratie heeft daarbij plaatsgemaakt voor een permanente staat van verwondering.
Want hoe kunnen twee aan elkaar grenzende regio’s, die bovendien dezelfde taal delen, zó hard van elkaar verschillen? Cultuursocioloog Geert Hofstede schreef het jaren geleden al op basis van zijn cultuurvergelijkend onderzoek naar waarden: “In fact, no two countries (…) with a common border and a common language are so far culturally apart (…) as (Dutch) Belgium and the Netherlands.”
Nou. Of zoals we in Vlaanderen eerder zouden zeggen: allee. Iets wat mijn Nederlander meteen was opgevallen toen hij hier in Gent begon te wonen en te werken: Vlamingen gebruiken dat woordje allee (vaak ook gespeld als allez) voor zowat alle mogelijke situaties en emoties, lijkt het wel.
Onderzoek blijkt dat ook te onderschrijven: voor hun frequentiewoordenboek van 5.000 veelvuldig gebruikte woorden in het Nederlands, stelden computerlinguïste Carole Tiberius en lexicologe Tanneke Schoonheim een corpus van 290 miljoen woorden samen. Proza, krantenartikels, webteksten, uitgeschreven debatten, gesprekken en lezingen: het zit er allemaal in. Zo kregen ze zicht op de woorden die in het Nederlands het vaakst voorkomen – weinig verrassend zijn dat de, en, in, van en op – maar ook op woorden die typerend zijn voor het Nederlands in België, terwijl ze in Nederland niet gebruikt worden. En daar prijkt op nummer één, jawel: allee.
Hoe komt dat nu eigenlijk? En wanneer gebruiken we dat tussenwerpsel dan precies? Daar is tot nu toe weinig tot geen taalkundige onderzoek naar gebeurd. Een zeldzame verkennende studie naar allee is die van onderzoekster Hanne Kloots, die er in 2007 een paper aan wijdde. In de transcripties van 160 interviews met leraren Nederlands, afkomstig uit het in 1999 samengestelde Corpus Gesproken Nederlands (CGN), vond Kloots alles samen 302 realisaties van allee terug. Slechts eentje kwam van een Nederlander, de andere 301 waren Vlaams. Het frequentiewoordenboek van daarnet lijkt er dus niet ver naast te zitten. Wel is het zo dat al die realisaties uit de monden van 49 Vlaamse leraren kwamen, en er dus evengoed 31 waren die allee geen enkele keer gebruikten. En ook tussen de gebruikers onderling waren er grote verschillen: de meerderheid gebruikte het maar een handvol keren, terwijl één leraar maar liefst 59 allee’s over het interview uitstrooide.
In haar categorisering van die ruim 300 realisaties van allee komt Kloots tot acht betekenissen waarin het gebruikt wordt.
1. Aansporing. Allee Tom! Allee, een beetje rapper! Wellicht is het aansporende gebruik van allee het ruimst verspreid. Van Dale neemt het ook op in die betekenis: ‘komaan, vooruit’.
2. Nuancering. Ik ga dit jaar wel mijn diploma halen. Allee, dat hoop ik toch tenminste. Daarnaast wordt allee ook vaak gebruikt om een pas gedane uitspraak te nuanceren.
3. Verbetering. Wat de grens, allee, wat de drempel ook een beetje verlaagt. Hier zet de spreker allee in om een woord of een constructie te verbeteren. De oorspronkelijke formulering – dus wat aan die allee voorafgaat – wordt daarvoor vaak gewoon ergens halverwege afgebroken.
4. Verduidelijking. Dan doe ik dat vanavond wel, allee, nadat we gegeten hebben. Hier probeert de spreker zijn of haar uitspraak iets concreter te maken. Allee leidt dan die verduidelijking in. Kloots benadrukt wel dat de drie laatstgenoemde betekenissen – nuancering, verbetering en verduidelijking – erg dicht bij elkaar aansluiten en dus ook moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn.
5. Afronding. Allee, dat was dus geen geweldige ervaring. Hier betekent allee iets als ‘kortom’. De spreker heeft net iets verteld, en gebruikt allee om een (tussentijdse) conclusie of samenvatting in te leiden. De aanwezigheid van allee kan soms ook op de afsluiting van een gesprek wijzen, zonder een opsomming of beschrijving vooraf. Ik gebruik het zelf bijvoorbeeld ook vaak om een telefoongesprek af te ronden – of in elk geval aan te geven dat ik het graag zou willen afronden. Allee, ‘k ga u dan laten.
6. Vraag en/of haperend geheugen. Allee, wie heeft er dat nu weer geschreven? Soms duidt allee ook aan dat je als spreker even niet op iets kunt komen, of dat je je iets afvraagt. Allee, wat was het nu weer?
7. Verbazing. Allee, da’s nu toch niet te geloven? Een spreker kan allee ook gebruiken om zijn of haar verbazing uit te drukken. Dat kan positief zijn (verwondering), maar ook negatief. Verbazing neigt dan eerder naar verontwaardiging.
8. Stopwoord. Dan leer je hem wel allee ja heel goed kennen. Kloots heeft na de zeven voorgaande betekenissen nog ongeveer een kwart van al haar allee’s over – en die zitten allemaal in deze categorie. Een echt duidelijke betekenis heeft allee hier niet: hoogstens geeft het woord hier aan dat de spreker even aarzelt of twijfelt, en via het gebruik van allee een korte pauze inlast.
Je kunt er dus veel kanten mee op, met dat ene woordje. Typisch Vlaams, typisch voor spontane spraak, maar alomtegenwoordig in onze communicatie hier en net door die veelzijdigheid zo enorm handig. En dus is het maar een kwestie van tijd voor ook mijn inwonende Nederlander er spontaan gebruik van zal maken – hoe hard hij nu ook benadrukt dat hij dat nóóit van plan is. Allee dan.
Naar aanleiding van deze blogpost mocht ik ook in Nieuwe Feiten op Radio 1 iets over de diverse betekenissen van allee vertellen. Herbeluister het interview hier.
Steven Delarue 
Hm, en niet de betekenis ‘laan’? Overigens is in Zwolle een straat met de merkwaardige naam ‘De Zeven Alleetjes’.
Ja, die betekenis is er uiteraard ook, als zelfstandig naamwoord (dan betekent ‘allez’ inderdaad zoveel als ‘laan’). Maar in mijn blogpost had ik het enkel over ‘allee’ als tussenwerpsel.
Een negende betekenis: ongeloof.
Maar allée gij!
Het zelfstandig naamwoord “allee” (Frans “allée”) is in oorsprong de vrouwelijke vorm van het voltooid deelwoord van het werkwoord “aller”. Het betekent dus letterlijk “gegaan”. Het tussenwerpsel “allee” (Frans “allez”) is in oorsprong de imperatiefvorm (gebiedende wijs) in het meervoud van het werkwoord “aller”. Het betekent dus letterlijk “ga”. Vandaar dat in het Nederlands in sommige gevallen “komaan”, “vooruit” als alternatief voor het Vlaamse “allee” gebruikt kan worden. Het gaat dus niet om hetzelfde woord. “Allee” (laan) en “allee” (komaan, vooruit …) zijn twee verschillende woorden, maar met dezelfde spelling. Homoniemen dus. Overigens is de spelling “allee” (komaan …) vreemd. Waarom niet gewoon “allez”, zoals ook “changez” (oproep om van danspartner te wisselen)? En nog iets. In Vlaanderen komt in dialecten ook het zelfstandig naamwoord “allee” voor in de betekenis ‘overloop: gang op een bovenverdieping’. Die betekenis is verwant met de betekenis ‘laan’.
Uitstekend artikel! Ik denk dat de stopwoordbetekenis een Nederlands equivalent heeft: ‘zeg maar’. Jan Mulder noemde het bij DWDD ooit één van zijn taalergernissen. ‘Zeg maar’ wordt ondertussen ook in Vlaanderen duchtig gebruikt.
Ik denk dat je inderdaad gelijk hebt, al kun je natuurlijk in verschillende van de hierboven genoemde situaties zowat om het even welk (stop)woordje inzetten: ‘kom’, ‘nu’, ‘welaan’, ‘weet je wel’, noem maar op. Maar ‘zeg maar’ heeft inderdaad een brede inzetbaarheid, lijkt mij, net als ‘allee’.
Inderdaad. Er zijn nog meer stopwoorden dan ‘zeg maar’. Fascinerend, wel.
Dit is op The Sausage Machine herblogd.
‘Allee’ zoals ‘merci’. ‘Merci’ zou ik ook in de categorie ‘typisch Vlaams’ plaatsen. Toch?
Bedoel je nu dat ‘allee’ ook de betekenis van ‘merci’ kan hebben, Janien? Of dat het net zoals ‘merci’ een oer-Vlaams woord is? Want dat laatste, daar ben ik het volledig mee eens 😉
‘Allez’ vind ik eigenlijk qua gebruik en gevoel vooral te vergelijken met ‘amai’. Al vraag ik me af of ‘amai’ wel in héél Vlaanderen gebruikt wordt?
“Allee” is inderdaad typisch Vlaams, in die zin dat het gebruik ervan verspreid is over heel Vlaanderen, maar in Nederland komt het niet voor. Dat ook “merci” typisch Vlaams zou zijn, is een misvatting. Ook in Nederland wordt wel eens “merci” gezegd, maar Nederlanders springen er wel spaarzamer mee om. Je moet een tijdje in Nederland rondlopen om het eens een keertje te horen. Kijk ook maar eens in Van Dale. Daar staat “merci” zonder regionale markering (dus zonder vaststelling dat het om een Belgisch-Nederlands woord gaat), maar wel met een registermarkering (‘informeel’). Het woord “merci” (= ‘dank je’) staat overigens in alle opeenvolgende uitgaven van Van Dale (dus al sinds 1872) en ook al in de voorganger van Van Dale (I.M. Calisch en N.S. Calisch, Nieuw woordenboek der Nederlandsche taal van 1864). In het Woordenboek der Nederlandse taal (WNT) staat “merci” in de betekenis ‘dank je wel, bedankt’, zonder vermelding dat het om een woord zou gaan dat alleen in het zuiden van het Nederlandse taalgebied voorkomt (een vermelding die anders in het WNT wel voorkomt als het om een woord gaat dat alleen in Vlaanderen voorkomt). De literaire citaten die als bewijs voor het bestaan van het woord “merci” in het WNT opgenomen zijn, zijn alle drie Nederlandse (geen Vlaamse) citaten (uit 1928, 1936 en 1954). Nederland heeft in de 17e, de 18e en in mindere mate de 19e eeuw heel veel Franse invloed ondergaan, net als Vlaanderen. Daar draagt de Nederlandse taal de sporen van. In Vlaanderen is die invloed in de 19e en 20e eeuw door blijven werken.
“Allee” is inderdaad typisch Vlaams, in die zin dat het gebruik ervan verspreid is over heel Vlaanderen, maar in Nederland komt het niet voor. Dat ook “merci” typisch Vlaams zou zijn, is een misvatting. Ook in Nederland wordt wel eens “merci” gezegd, maar Nederlanders springen er wel spaarzamer mee om. Je moet een tijdje in Nederland rondlopen om het eens een keertje te horen. Kijk ook maar eens in Van Dale. Daar staat “merci” zonder regionale markering (dus zonder vaststelling dat het om een Belgisch-Nederlands woord gaat), maar wel met een registermarkering (‘informeel’). Het woord “merci” (= ‘dank je’) staat overigens in alle opeenvolgende uitgaven van Van Dale (dus al sinds 1872) en ook al in de voorganger van Van Dale (I.M. Calisch en N.S. Calisch, Nieuw woordenboek der Nederlandsche taal van 1864). In het Woordenboek der Nederlandse taal (WNT) staat “merci” in de betekenis ‘dank je wel, bedankt’, zonder vermelding dat het om een woord zou gaan dat alleen in het zuiden van het Nederlandse taalgebied voorkomt (een vermelding die anders in het WNT wel voorkomt als het om een woord gaat dat alleen in Vlaanderen voorkomt). De literaire citaten die als bewijs voor het bestaan van het woord “merci” in het WNT opgenomen zijn, zijn alle drie Nederlandse (geen Vlaamse) citaten (uit 1928, 1936 en 1954). Nederland heeft in de 17e, de 18e en in mindere mate de 19e eeuw heel veel Franse invloed ondergaan, net als Vlaanderen. Daar draagt de Nederlandse taal de sporen van. In Vlaanderen is die invloed in de 19e en 20e eeuw door blijven werken.
Bijzonder leuk en informatief artikel!
Het (ongebruikelijke) meervoud van het tussenwerpsel allee zou ik wel zonder apostrof spellen: allees.
Ook opmerkelijk is dat Van Dale bij het zelfstandig meervoud allee alleen het meervoud alleeën geeft, terwijl de online Woordenlijst van het Groene Boekje hier een dubbel meervoud kent: alleeën en allees.
Ik zou het zelf ook als ‘allees’ schrijven, maar omdat ik ‘allee’ hier telkens had gecursiveerd, heb ik een apostrof gebruikt – vandaar. Maar je hebt volledig gelijk, uiteraard!
Steven, goed geschreven!
Allee heeft volgens mij echter meer mogelijkheden dan zeg maar.
Nog een detail: je schrijft dat allez ook laan kan betekenen maar in die betekenis is het natuurlijk allee en niet allez!
Dag Luc, klopt uiteraard. Als tussenwerpsel kun je ‘allee’ volgens mij ook wel als ‘allez’ schrijven (ik schrijf het zelfs meestal zo, maar omdat Van Dale en de Woordenlijst allebei ‘allee’ schrijven, deed ik dat hier ook), maar in de betekenis van ‘laan’ – als zelfstandig naamwoord – kan het inderdaad enkel ‘allee’ zijn. Maar over die totaal onverwante betekenis heb ik het hier dus niet gehad.
Ik vind dat we ‘allez’ (op zijn Frans) moeten schrijven, aangezien het overduidelijk in het Vlaams terecht kwam vanuit het Frans (waarin het volgens mij ook niet enkel gebruikt wordt als aansporing) en niets te maken heeft met het Duitse ‘allee’ (“‘laan”).
Ja, ik zou ook geneigd zijn om ‘allez’ te schrijven, dus daar geef ik je volledig gelijk in. Maar voor nu volg ik even braaf wat Van Dale en de Woordenlijst schrijven, zelfs al zit daar misschien weinig logica in (zie Peters terechte vergelijking met ‘changez’ hieronder).
Die laatste ‘allee’ (nummer 8 dus), heeft voor mij in die twijfel vooral een soort verontschuldiging weer, alsof de spreker zegt: “Sorry dat ik het zeg, maar…” of “Ik durf het haast niet te zeggen, maar…”
*geeft (i.p.v. heeft)
Ja, daar zit eigenlijk wel iets in. Een ‘allee’ kan inderdaad ook wel uitdrukken dat iemand weet dat hij iets gaat zeggen dat raar of negatief kan overkomen, en dat al wil aankondigen vooraf. Interessante toevoeging, dank daarvoor!
Fijn artikel.
Gewoonlijk schrijf ik het woord als allez. Omdat het een een aansporing betekent.
Met de schrijfwijze allee heb ik weinig voeling.
Eigenlijk dacht ik dat ‘awel’ het meest gebruikte Zuid-Nederlandse woord was.
Bestaat er ook een uitleg ergens voor ‘awel’?
En dan gelijk ook maar voor het woord ‘amai’.
Dit is nog maar het begin van het alfabet. Want dan komt ‘begot’ en zo.
Ik heb ook de neiging om het als ‘allez’ te schrijven, maar omdat zowel Van Dale als de Woordenlijst het op ‘allee’ houden, en dat ook de spelling was die in het oorspronkelijke artikel van Hanne Kloots gehanteerd werd, heb ik het daarop gehouden. Ik zou inderdaad nog lang kunnen doorgaan met dit soort stukjes, maar over ‘awel’ of ‘amai’ is er nog niet meteen veel geschreven, denk ik. Om nog maar te zwijgen van de rest van het alfabet. Er valt een dik boek te schrijven over dat soort tussenwerpsels.
In een van de reacties wordt gesuggereerd dat “merci” net als “allee” een typisch Vlaams woord is. Dat is absoluut zo. In Nederland wordt “allee” inderdaad helemaal niet gezegd. Maar “merci” komt ook in Nederland voor. Als je in Nederland bent, dan duurt het wel een tijdje voordat je eens een Nederlander op het gebruik van “merci” kunt betrappen, maar wie goed luistert en een beetje geduld heeft, hoort in Nederland vroeg of laat iemand “merci” zeggen. Het woord “merci” (als tussenwerpsel) staat in alle opeenvolgende uitgaven van de dikke Van Dale (dus sinds 1872). En het staat ook al in de voorloper van Van Dale, namelijk het “Nieuw woordenboek der Nederlandsche taal” (1864) van de joodse broers I.M. Calisch en N.S. Calisch, met de betekenisomschrijving ‘dank, heb dank’. Zo staat het ook in de eerste uitgaven van Van Dale. In het “Woordenboek der Nederlandse taal” (WNT) staat “merci” met de betekenis ‘Dank je wel! Bedankt’. Er staat geen opmerking bij dat het woord alleen in het zuiden van het Nederlandse taalgebied of in Vlaams België zou voorkomen, een opmerking die anders wel gemaakt wordt als het om een woord of betekenis gaat dat of die beperkt is tot België. De literaire citaten die in het WNT bij “merci” opgenomen zijn om te bewijzen dat het woord inderdaad voorkomt, zijn alle drie citaten uit Nederlandse literaire werken, achtereenvolgens uit 1928, 1936 en 1954. Het is overduidelijk: “merci” is absoluut niet een typisch Vlaams woord. Vergeet niet dat Nederland in de loop van de 17e, de 18e en in mindere mate de 19e eeuw heel veel Franse invloed ondergaan heeft, net zoals Vlaanderen. Maar in Vlaanderen is die Franse invloed in de 19e en 20e eeuw onverminderd (vermeerderd zelfs) doorgegaan.
Over de spelling “allee” valt in de commentaren bij deze blog te lezen dat “allez” ook mogelijk is en dat sommigen die spelling verkiezen boven “allee”. Het is inderdaad vreemd dat woordenboeken en de Woordenlijst Nederlandse taal (het Groene Boekje) de spelling “allee” goedkeuren, terwijl “changez” (aansporing om van danspartner te wisselen) uitsluitend als “changez” gespeld kan worden. Dan lijkt mij “allee” eigenlijk gewoon “allez” te moeten zijn. De reacties op de blog maken duidelijk dat “allee” (“allez” dus) als tussenwerpsel ontleend is aan het Franse “allez” (gebiedende wijs), letterlijk dus ‘kom’. Vandaar de vaak voorkomende betekenis ‘komaan! vooruit!’ Enige verwarring met het zelfstandig naamwoord “allee” kan helemaal uitgesloten worden, als duidelijk wordt dat dat laatste woord ontleend is aan het Franse woord “allée”, de vrouwelijke vorm van het voltooid deelwoord van “aller” (‘gaan’). “Allée” betekent dus letterlijk ‘gegaan’. In het Nederlands slaat “allee” op een ‘laan, brede weg tussen bomen’. Een interessante toevoeging is misschien dat “allee” in de dialecten in Vlaanderen ook ‘overloop, gang op een bovenverdieping’ kan betekenen. Het Nederlandse woord “gang” is overigens ook een afleiding van het werkwoord “gaan”.
Veel terechte punten hier, Peter, dus bedankt voor die aanvulling. Het zou qua spelling inderdaad interessant zijn om ‘allez’ (tussenwerpsel) te onderscheiden van ‘allee’ (substantief). Dat het dan – zoals je aanhaalt – ook consequenter is om ‘allez’ te schrijven, aangezien ook ‘changez’ met ‘-ez’ wordt gespeld, is mooi meegenomen, lijkt mij.
Wellicht is het probleem bij “changez” tegenover “allee”/”allez”, dat je de spelling van “allez” probleemloos kunt vernederlandsen tot “allee”, maar dat dat met “changez” niet kan. Je kunt maar moeilijk “changee” gaan schrijven, want je blijft met de Franse uitspraak van “ch”, “an” en “g” zitten. Hoewel … Men heeft van het Franse “chimpansé” wel het Nederlandse “chimpansee” gemaakt, ondanks de Franse uitspraak van “ch”. Waarom dan ook niet “changee”? In het Nederlands heb je “…ee” als omzetting van Franse woorden die eindigen op “-ez” (“allee”), “-é” (“chimpansee”), “-ée” (allee, puree, dictee …). In de Nederlandse spelling wordt maar wat geknutseld met vernederlandsingen van het Franse spellingsysteem: de ene keer wordt de Franse spelling bewaard, de andere keer wordt het Franse woord (deels) aan de Nederlandse spellingregels aangepast. We stuiten hier dus op een conflict tussen enerzijds consequent dezelfde omzetting toepassen (“-ez” wordt “-ee”) of de Franse spelling bewaren (bv. in “changez”, omdat “changee” er noch Frans noch Nederlands uitziet).
Iets te snel gepost. De tweede zin …
‘Dat is absoluut zo.’
moet vervangen worden door …
‘ “Allee” is inderdaad een typisch Vlaams woord.’
Volgens mij is gebruik 6 een vorm van zelfaansporing – waarvoor de Noordnederlandse spreker ook wel “kom op” + de eigen voornaam gebruikt. En via die zelfaansporing komt men dan gemakkelijk op de zelfcorrectie.
En ik ben het met velen eens dat de spelling “allez” veel normaler aandoet.
In Nederlands Zuid-Limburg wordt het ook wel gebruikt, maar alleen als uiting van lichte ergernis. Als is ‘Allee, hou nou eens op!